Η ιστορία του Ναού
Την εποχή του Τανζιμάτ δηλαδή των Μεταρρυθμίσεων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας , οι μεταρρυθμιστές αποφάσισαν λογω της αύξησης του πληθυσμού στην περιοχή του Περα και μετα την εκδηλωση της επιδημίας χολερας το 1885, τα νεκροταφεία που εγκυμονούσαν κινδύνους για την δημόσια υγεία να απομακρυνθουν απο το κέντρο, σε περιοχές έξω από τα όρια της τότε πόλεως. Ετσι, τα δύο μεγάλα νεκροταφεία που βρίσκονταν στο Πέραν, τα "Μνηματάκια" της περιοχής Τεπεμπασί, Σισχανέ Κουλεντιμπί και τα "Μεγάλα Μνήματα" στην περιοχή του Ταξίμ, Αγιασπασά, Γκιουμούς Σουγιού μέχρι και το Φιντικλί, αποφασίζεται να απομακρυνθούν. Έως τα μέσα του 19ού αιώνα το Ελληνορθόδοξο κοιμητήριο της περιοχής βρισκόταν λίγο πιο κάτω από τον χώρο όπου απλώνεται σήμερα η πλατεία Ταξίμ, στον χώρο της Άγιας Τριάδος και του Ζαππείου Παρθεναγωγείου. Ελληνορθόδοξο κοιμητήριο υπήρχε, επίσης και στην περιοχή των Ταταούλων. Γύρω στο 1865 το νεκροταφείο του Σταυροδρομίου θα μεταφερθεί από το Ταξίμ στο Σισλί, σε έκταση 38.600 τ.μ., σε μια περιοχή πολύ έξω από την πόλη, σε χώρο που ευρύτερα θα γίνει ταφικός. O εκλεκτικιστικού ρυθμού σταυροειδής με τρούλο ιερός ναός του κοιμητηρίου Σισλί κτίστηκε κατόπιν αδείας του Πατριαρχείου και με αυτοκρατορικό φιρμάνι του Σουλτάνου Αμπντούλ Χαμίτ του Β´. Ο ναός είναι αφιερωμένος στη Μεταμόρφωση του Σωτήρος και κτίστηκε με δωρεά των αδελφών, Δημητρίου, Ιωάννη και Παύλου Στεφάνοβικ-Σκυλίτση στη μνήμη των γονιών τους Ζαννή και Ελένης.
Η οικογένεια Στεφάνοβικ-Σκυλίτση κατάγεται από παλιά Βυζαντινή οικογένεια τα μέλη της οικογένειας Σκυλίτση φεύγουν μετά την Άλωση από την Κωνσταντινούπολη και εγκαθίστανται στην Χίο. Η οικογένεια επιστρέφει στην Πόλη το 1821. Στην Πόλη ο Ζαννής Στεφάνοβικ-Σκυλίτσης δημιουργεί τεράστια περιουσία, ενώ ταυτόχρονα προσφέρει πολλά στην ομογένεια, στα σχολεία Ζάππειο, Παλλάδιο, Ιωακείμιο, Μεγάλη του Γένους Σχολή και σε πολλά φιλανθρωπικά ιδρύματα. Ο μικρότερος γιος του Ζαννή, ο εθνικός ευεργέτης Παύλος Στεφάνοβικ-Σκυλίτσης, γεννήθηκε το 1842 στην Πόλη και πέθανε τον Αύγουστο του 1901 στο οικογενειακό τους θέρετρο στην Χαλκηδόνα, στο Καντίκιοϊ. Ο Παύλος προσέφερε χιλιάδες λίρες για την ανέγερση της Θεολογικής Σχολής Χάλκης, για την εκκλησία του Αγίου Ιωάννη στην Αντιγόνη και για τον Άγιο Νικόλαο στην Πρίγκηπο. Επίσης, συνέβαλε μαζί με τα αδέλφιά του στην ανέγερση του ναού στο Σισλί με ποσό άνω των δέκα χιλιάδων χρυσών λιρών. Η κόρη του μεγαλύτερου γιου του Ζαννή, του Ιωάννη, το 1921 παντρεύεται τον Ελευθέριο Βενιζέλο και συνεχίζοντας την οικογενειακή παράδοση, προσφέρει το 1933 στην Αθήνα το μεγαλύτερο μαιευτήριο των Βαλκανίων, το μαιευτήριο Έλενας ή Μαρίκας Ηλιάδη.
Ο μεγαλοπρεπής ιερός ναός της Μεταμορφώσεως του Σωτήροςστο Σισλί εγκαινιάστηκε την 21η Μαΐου του 1889 από τον μητροπολίτη Νικαίας Σωφρόνιο. Την ανέγερση του ναού ανέθεσαν στον Γαλλικής καταγωγής διαπρεπή αρχιτέκτονα της Κωνσταντινούπολης Alexandre Vallaury. Έργα του Vallaury, όπως το αρχαιολογικό μουσείο της Κωνσταντινούπολης, το ξενοδοχείο Πέρα Παλλάς, η Οθωμανική τράπεζα στο Καράκιοϊ, το ορφανοτροφείο της Πριγκήπου, το Πανεπιστήμιο Μαρμαρά στο Χαιντάρ Πασά, η Ακαδημία Καλών Τεχνών και διάφορα άλλα κιόσκια και «Γυαλιά» στον Βόσπορο, στολίζουν μέχρι τις μέρες μας την Πόλη.
Τα μωσαϊκά του εξωτερικού χώρου τα ανέθεσαν στον γνωστό Γάλλο ζωγράφο, συντηρητή και ειδικό στα μωσαϊκά, δάσκαλο τέχνης, Pretextat Lecomte. Ο Pretextat φτιάχνει σε μωσαϊκό μια δουλειά μοναδική από άποψη τεχνικής των ανάγλυφων και των χρωμάτων, που χρησιμοποιούσαν οι Βυζαντινοί τον 11ο αιώνα. Στη μεγάλη εικόνα πάνω από την κυρία είσοδο του ναού της Μεταμορφώσεως, φτιάχνει με μωσαϊκό τον Θεό <Ο ΩΝ> και υπογράφει PRETEXTAT 1888.
Περιμετρικά διακοσμεί τους εξωτερικούς τοίχους με οκτώ αγίους, τα ονόματα των οποίων τα συναντάμε στην οικογένεια των Σκυλίτση, του Παύλου, του Πέτρου, της Ελένης, του Δημητρίου, του Ιωάννη, του Γεωργίου, του Στεφάνου και του Κωνσταντίνου. Το τέμπλο του ναού το εικονογραφεί ο ζωγράφος και αγιογράφος Γεώργιος Γραμμανδάνης από το Φαλατάδο της Τήνου, ο οποίος χρημάτισε καθηγητής ζωγραφικής στο Ζάππειο. Έργα του υπάρχουν στο Οικουμενικό Πατριαρχείο, στον Άγιο Γεώργιο στο Κουσκουντζούκι, στον Άγιο Ιωάννη Χρυσόστομο Καλαμησίων, στη Μεγάλη του Γένους Σχολή.
Στην κεντρική είσοδο του ναού, η οποία δεν χρησιμοποιείται σήμερα, υπάρχει χαραγμένη επιγραφή που μας πληροφορεί ότι:
«Ο ΙΕΡΟΣ ΟΥΤΟΣ ΝΑΟΣ ΑΝΗΓΕΡΘΗ ΕΚ ΒΑΘΡΩΝ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΥΟΝΤΟΣ ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ ΤΟΥ Ε´ ΑΝΑΛΩΜΑΣΙ ΤΩΝ ΥΙΩΝ ΣΚΥΛΙΤΣΗ ΣΤΕΦΑΝΟΒΙΚ ΕΙΣ ΜΝΗΜΟΣΥΝΟΝ ΑΙΩΝΙΟΝ ΤΩΝ ΓΩΝΕΩΝ ΑΥΤΩΝ ΕΝ ΕΤΕΙ ΣΩΤΗΡΙΩ 1888».
Στις 9 Ιουλίου του 1889 υπογράφτηκε Πατριαρχικό και συνοδικό σιγίλλιο. Στο σιγίλλιο αυτό αναφέρονταν ότι ο ναός της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος θα ήταν αναπόσπαστα προσαρτημένος, σαν παρεκκλήσιο, στον ιερό ναό της εκκλησίας της Παναγίας των Εισοδίων Σταυροδρομίου. Το σιγίλλιο υπέγραψαν ο Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Διονύσιος ο Ε' και έντεκα συνοδικοί Μητροπολίτες. Στον χώρο του κοιμητηρίου και στην προέκταση του κεντρικού δρόμου, πίσω ακριβώς από τον κυρίως ναό υπάρχει και δεύτερος ναός-παρεκκλήσιο αφιερωμένος στους Αποστόλους Πέτρο και Παύλο. Στη δυτική δε πλευρά του κοιμητηρίου υπάρχει επίσης οστεοφυλάκιο. Η μεταφορά του κοιμητηρίου θα συμπέσει με τη μεγαλύτερη οικονομική άνθιση που γνώρισε ποτέ ο Ελληνισμός της Πόλης και ειδικότερα αυτός του Σταυροδρομίου. Έτσι, το συγκεκριμένο κοιμητήριο θα εξελιχθεί, με την πάροδο του χρόνου, σε ένα από τα πιο φαντασμαγορικά νεκροταφεία της Ευρώπης, δείγμα της ακμής και της ματαιοδοξίας της Πολίτικης Ρωμιοσύνης του τέλους του 19ου αιώνα και των μέσων του 20ού. Αληθινό μουσείο αρχιτεκτονικής και γλυπτικής με δυτικότροπες και αρχαιοελληνικές κατασκευές. Ένα Πάρκο ιστορίας . Εδώ είναι συγκεντρωμένα ταφικά μνημεία γνωστών και επιφανών ευπατρίδων και λόγιων του Γένους. Τα ταφικά αυτά καλλιτεχνήματα κατασκευάστηκαν από πολύ γνωστούς καλλιτέχνες όπως ο Γάλλος Antonin Mercié, έργα του οποίου κοσμούν το Λούβρο, ο Γιώργος Μπονάνος, ο Μιχάλης Τόμπρος, ο Luigi Giona και πολλοί Τηνιοί όπως ο Λάζαρος Σώχος - ο γλύπτης που κατασκεύασε το άγαλμα του Κολοκοτρώνη στην Παλαιά Βουλή στην Αθήνα, οι αδελφοί Λυρίτη - που κατασκεύασαν πολλά αγάλματα στην Τουρκία όπως το άγαλμα του Ατατούρκ στην πλατεία του Tekirdağ (Ραιδεστό) - οι αρχιτέκτονες Περικλής Φωτιάδης και Παναγιωτίδης και άλλοι πολλοί. Η περιοχή του Σισλί, η οποία το 1955 αποτελούσε μία από τις πλούσιες γειτονιές της αστικής τάξης της Κωνσταντινούπολης με έντονη ρωμαίικη παρουσία, δεν έμεινε ανέπαφη. Το νεκροταφείο του Σισλί, όπου διακρίνονταν τα επιτεύγματα του Ελληνισμού της Ανατολής σε μία περίοδο δημογραφικής, οικονομικής και εθνικής ακμής του, γνώρισε τη βία του όχλου. Καταστράφηκαν πολλά ταφικά μνημεία, καθώς και το οστεοφυλάκιο, ενώ η εκκλησία κάηκε.
Τον Νοέμβριο του 2009 ο Οικουμενικός Πατριάρχης και η μεγαλώνυμος Κοινότητα Σταυροδρομίου του Πέραν άρχισαν τον σχεδιασμό και την υλοποίηση ενός φιλόδοξου σχεδίου: Με χρήματα από χορηγίες του εξωτερικού και με τη συμμετοχή της Εφοροεπιτροπής Σταυροδρομίου ξεκίνησαν την αποκατάσταση και συντήρηση των πρώτων σαράντα ταφικών μνημείων στο Σισλί.
Τα μοναδικά αυτά μνημεία κατάλοιπα της άλλοτε πληθυσμιακής ευρωστίας των Ελληνορθόδοξων της Κωνσταντινούπολης, που δυστυχώς λόγω της συρρίκνωσης της ομογένειας και άλλων κατά καιρούς καταστάσεων αφέθηκαν στην εγκατάλειψη, έφθιναν και κατέρρεαν. Ειδικοί τεχνίτες από την Ελλάδα, από το τμήμα συντήρησης αρχαιοτήτων και από την Τουρκία, φρόντισαν τα μνημεία αυτά, που είχαν σε πολλές περιπτώσεις υποστεί όχι μόνον τις φθορές του χρόνου αλλά και τη βεβήλωση.
Το 2014, έπειτα από κοπιώδεις και χρονοβόρες εργασίες, τα μνημεία αυτά αποκαταστάθηκαν πλήρως σηματοδοτώντας μία νέα περίοδο για το μεγαλύτερο Ελληνορθόδοξο κοιμητήριο της Τουρκίας. Την ίδια χρονιά η Α.Θ.Π. ο κ.κ. Βαρθολομαίος και πολλοί εκ των συντελεστών παρευρέθηκαν σε δύο ειδικές εκδηλώσεις που πραγματοποιήθηκαν στο Κολλέγιο Αθηνών και στο “Lütfi Kırdar Kongre ve Sergi Sarayı" στην Πόλη. Εκεί προβλήθηκε και το ντοκιμαντέρ "Τότε οι νεκροί πεθαίνουνε, όταν τους λησμονάνε", σε σκηνοθεσία Αγγελικής Αριστομενοπούλου, σενάριο Νίκου Μιχαηλίδη, μουσική Μίμη Πλέσσα και αφήγηση της Σίας Κοσιώνη, που ήταν αφιερωμένο στο Σισλί και στη διάσωσή του.
