Tarihsel gelişim
Başkent İstanbul’da Tanzimat yenilikçileri, şehrin dokusunda da düzenlemeye gitme kararı verirler. Böylece yeni şehircilik planları oluşturulur, son derece iyi tasarlanmış yeni yollar, meydanlar ve parklar yapılır, ana yollar ışıklandırılır ve toplu taşıma geliştirilir. Nüfusun artması ile Pera (Beyoğlu) bölgesi daha geniş bir alan kaplar. 1865 yılındaki kolera salgının ardından kent sakinlerinin sağlıklarına yönelik önlemler de alınmaya başlanır. Bunlar arasında mezarlıkların merkezden uzaklaştırılması da vardır. Pera bölgesinde bulunan iki büyük mezarlık olan, Tepebaşı, Şişhane, Kuledibi bölgesindeki “Küçük Mezarlıklar” (Petit-Champs des Mort) ve Fındıklı’ya kadar uzanan Taksim, Ayazpaşa, Gümüşsuyu bölgesindeki “Büyük Mezarlıklar”ın (Grand-Champs des Mort) o dönem şehir sınırlarının dışındaki bölgelere taşınmasına karar verilir. Ayrıca, halk sağlığını tehlikeye düşürecek riskler taşıyabileceğinden ötürü kilise avlularının mezarlık olarak kullanılmaması kararlaştırılır. 19. yüzyıl ortalarına kadar, bölgenin Rum mezarlığı, bugün Taksim Meydanı’nın uzandığı alanın biraz daha ötesinde, Aya Triada Kilisesi ile Zapyon Kız Lisesi’nin arazisinde yer almaktaydı. Ayrıca Kurtuluş bölgesinde de bir Rum Ortodoks mezarlığı bulunmaktaydı. 1865 yılı dolaylarında Beyoğlu Rum Mezarlığı Taksim’den, şehir merkezinin ve hatta Kurtuluş’un çok uzağında, daha sonra geniş bölgede mezarlıkların yer alacağı Şişli’ye, 38.600 m2 büyüklüğündeki bir alana nakledildi. Şişli Rum Mezarlığı’nda yer alan eklektik mimarî tarzda, merkezi kubbeli, haç planlı kilise, Metamorfosis’e (İsa’nın Transfigürasyonuna) ithaf edilmiş olup, Patrikhane’nin izni ve Sultan II. Abdülhamit’in ilgili fermanı sonrasında, Dimitrios, İoannis ve Pavlos Stefanovik-Skiliçis kardeşlerin, ebeveynleri Zannis ve Eleni'nin anısına yaptıkları bağışlarla inşa edildi.
Geçmişi Bizans’a uzanan Stefanovik-Skiliçi ailesi, fetihten sonra İstanbul’dan ayrılarak Sakız Adası’na yerleşir. Aile 1821 yılında İstanbul’a döner. Zannis Stefanovik-Skiliçi İstanbul’da büyük bir servet edinir ve aynı zamanda Rum Cemaati’ne, Zapyon, Palladion, Yoakimion, Fener Rum Lisesi gibi okullara ve çok sayıda hayır kurumuna yardımlarda bulunur. Zanni’nin en küçük oğlu, büyük hayırsever Pavlos Stefanovik-Skiliçi 1842 yılında İstanbul’da doğar ve 1901 yılının Ağustos ayında ailenin Kadıköy’deki sayfiye evinde vefat eder. Pavlos, Heybeliada Ruhban Okulu’nun, Burgazada’daki Agios İoannis kilisesinin ve Büyükada’daki Agios Nikolaos kilisesinin inşası için binlerce lira bağışlar. Ayrıca kardeşleriyle birlikte, Şişli’deki kilisenin inşası için on bin altın liranın üzerinde bir tutarla katkı sağlar. Zannis’in Londra’da yerleşik en büyük oğlu İoannis’in kızı 1921’de Eleftherios Venizelos ile evlenir ve aile geleneğini sürdürerek 1933 yılında Atina’ya Balkanlar’ın en büyük doğumevi olan Elena veya diğer adıyla Marika İliadi doğumevini bağışlar.
Şişli’deki Metamorfosis Kilisesi’nin açılışı 21 Mayıs 1889 tarihinde İznik Metropoliti Sofronios tarafından yapıldı. Kilisenin inşa projesi İstanbul’un seçkin mimarlarından Fransız asıllı Alexandre Vallaury verilir. Vallaury’nin eserleri arasında yer alan İstanbul Arkeoloji Müzesi, Pera Palas Oteli, Karaköy’deki Osmanlı Bankası, Büyükada Yetimhanesi, Haydarpaşa’daki Marmara Üniversitesi, Sanayi-i Nefise Mektebi ve boğazdaki çeşitli köşk ve yalılar günümüze kadar İstanbul’u süslemektedir.
Dış cephe mozaiklerinin yapımı, tanınmış Fransız ressam, konservatör, mozaik uzmanı ve sanat öğretmeni Pretextat Lecomte’ye verilir. Pretextat mozaiklerde, Bizanslıların 11. yüzyılda kullandıkları kabartma ve renk tekniği ile benzersiz bir eser yaratır. Metamorfosis kilisesinin ana girişinin üstündeki ikonada Tanrı’yı (yunanca “Ο ΩΝ”) tasvir eden bir mozaik yapar ve PRETEXTAT 1888 şeklinde imzalar. Kilisenin açılışı Ekümenik Patrik Bartolomeos tarafından 22 Ekim 2017 tarihinde bu noktada gerçekleştirilir. Dış duvarları çepeçevre, isimlerine Skiliçi ailesinde rastladığımız sekiz Azizle (Pavlos, Petros, Eleni, Dimitrios, İoannis, Georgios, Stefanos ve Konstantinos) süsler. Kilisenin ikonostasisinin (Ortodoks dini mimarisinde, ikonalar ile süslü kilisenin ana bölümü olan naosu din adamlarına ayrılmış bölüm olan bemadan ayıran mimari bölme duvarı) ikonaları, Yunanistan Tinos adası Falatados köyünden hagiograf ve ressam Georgios Grammandanis tarafından resmedilir. Kendisi daha sonra Zapyon Rum Lisesi’nde resim öğretmenliği görevi de üstlenir. Eserleri Fener Rum Patrikhanesi’ni, Kuzguncuk’taki Agios Georgios kilisesini, Kalamış’taki Agios İoannis Hrisostomos kilisesini ve Fener Rum Lisesi’ni süslemektedir.
Kilisenin bugün kullanılmayan ana girişinde yer alan oyma yazıt şu şekilde tercüme edilmektedir:
“BU KİLİSE, 1888 YILINDA, 5. DİONİSİOS’UN PATRİKLİĞİ DÖNEMİNDE SKİLİÇİ-STEFANOVİK KARDEŞLER TARAFINDAN EBEVEYNLERİNİN ANISINA TEMELDEN İNŞA EDİLMİŞTİR.”
Sen Sinod belgesi imzalanır. Bu belgede Metamorfosis kilisesinin, Beyoğlu Panayia Rum Ortodoks kilisesine ayrılmaz şekilde bağlı olacağı belirtilmektedir. Belgeyi İstanbul Patriği 5. Dionisios ve on bir Sen Sinod Metropoliti imzalamıştır. Mezarlık alanında, ana yolun uzantısında, merkezî kilisenin tam arkasında Aziz Petros ve Pavlos’a ithaf olunmuş ikinci bir kilise yer almaktadır. Mezarlığın batı bölümünde ayrıca bir kemik muhafaza odası bulunmaktadır.
Mezarlığın nakli, Rum Cemaatinin ve özellikle Beyoğlu mukimlerinin ekonomik refah seviyesinin çok yüksek olduğu bir döneme denk gelmektedir. Bu nedenle mevzubahis mezarlık zaman içerisinde, Avrupa’nın en görkemli mezarlıklarından biri haline dönüşecek ve Rum Cemaatinin 19. yüzyıl sonlarından 20. yüzyıl ortalarına uzanan en parlak döneminin ve gösterişinin bir nişanesi olacaktır. Şişli Mezarlığı, batılı ve antik Yunan tarzı eserleriyle gerçek bir mimarlık ve heykel müzesidir. Bugün artık üye sayısı gitgide azalan Rum Ortodoks Cemaatinin bir tarih parkıdır. Cemaatin tanınmış ve seçkin üyelerinin, akademisyenlerinin mezar anıtları toplu halde burada yer almaktadır. Her biri ayrı bir sanat eseri olan bu mezar anıtlar tanınmış sanatçılar tarafından inşa edilmiştir. Bunlar arasında eserleri Louvre müzesini süsleyen Fransız heykeltıraş Antonin Mercié, heykeltıraşlar Georgios Bonanos, Michael Tombros, Luigi Giona, aralarında Atina Eski Meclis’teki Kolokotronis heykelinin sanatçısı Lazaros Sochos ve Tekirdağ Meydanı’nda bulunan Atatürk heykeli dahil Türkiye’de birçok heykelin yapımını üstlenmiş olan Lazaros ve Theodoros Liritis kardeşler gibi Yunanistan Tinos adasından çok sayıda sanatçı, mimarlar Periklis Fotiadis ve Dimitrios Panayotidis ve daha birçoğu yer almaktadır. 1955 yılında İstanbul kentli sınıfının en zengin mahallelerinden biri olan ve Rum nüfusun yoğun olarak yaşadığı Şişli, 6-7 Eylül olaylarında derin yara aldı. Anadolu Rum Cemaatinin demografik değişim ve ekonomik refah dönemi eserlerinin süslediği Şişli Mezarlığı kalabalıkların şiddetinden payını aldı. Çok sayıda mezar anıt ve kemik muhafaza odası zarar gördü, kilise ise yakıldı.
2009 yılı Kasım ayında, Ekümenik Patrik Bartolomeos ve Beyoğlu Rum Ortodoks Kilise ve Mektepleri Vakfı, iddialı bir planın tasarlanması ve gerçekleştirilmesi çabasına giriştiler: Yurtdışı sponsorluklardan oluşturulan bütçe ve Beyoğlu Rum Ortodoks Kilise ve Mektepleri Vakfı’nın desteğiyle Şişli’de bulunan ilk kırk mezar anıtın restorasyonu ve onarımı çalışmalarına başlandı.
İstanbul Rum Ortodoks Cemaati’nin bir zamanlarki yüksek nüfus dinamizminin kanıtı bu benzersiz anıtlar gerek cemaatin sayıca azalması gerekse zaman içerisinde farklı nedenlerden ötürü kendi kaderlerine terkedildiler, yıprandılar ve zarar gördüler. Türkiye’den ve Yunanistan tarihî eser restorasyon bölümünden usta sanatçılar çoğu durumda sadece zaman aşımından doğan yıpranmaya değil aynı zamanda hürmetsizliğe de maruz kalan bu anıtlara hayat verdiler.
2014 yılında, zahmetli ve uzun zaman alan çalışmaların ardından tamamıyla restore edilen bu anıtlar Türkiye’nin en büyük Rum Ortodoks Mezarlığı için yeni bir dönemin başlangıcına işaret etmekteydi. Aynı yıl içerisinde, Ekümenik Patrik Bartolomeos ve katkı sahiplerinin çoğu Atina Koleji ve Lütfi Kırdar Kongre ve Sergi Sarayı’nda düzenlenen iki sunumda hazır bulundular. Şişli Mezarlığı ve restorasyonuna ithaf edilmiş yönetmenliğini Angeliki Aristomenopoulou, senaristliğini Nikos Mihailidis, müziklerini Mimis Plessas, anlatımını Sia Kosioni’nin üstlendiği “Ölüler, unutulduklarında ölürler” isimli belgeselin gösterimi de burada gerçekleştirildi.
